Ғылыми-зерттеу институтының жұмысына барша түркологтар мен моңғолшыларды шақырамыз. «Қазақ түркологиясы және моңғолтану» институтының журналына (жылына 2 рет шығады) жоғарыда аталған тақырыптар бойынша ғылыми мақалалар, жазбалар күтеміз. Басылым тегін: қағаз және электронды форматта. Электрондық адрес: qtmgzi@gmail.com
«Қазақ түркологиясы және моңғолтану» ғылыми журналына тіркелу шарттары – файлды жүктеп алу
Аға жүздің қазақ мемлекеттілігіне еш қатысы жоқ
көзі; https://exclusive.kz/starshij-zhuz-ne-imeet-otnosheniya-k-kazahskoj-gosudarstvennosti/
«Билер мүлде би болған жоқ, ал Қазақ хандығының, Аға жүздің өмір сүру тарихының жартысынан астамы қазақ мемлекеттілігінен тыс болды. Қазақ мемлекеттілігі – Орта және Кіші жүздер аумағында өмір сүрген халықтың тарихы», – дейді Ақтөбеден келген Қазақ түркология және моңғолтану ғылыми-зерттеу институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Талғат Жұмағанбетов.
Қазіргі қазақ қоғамының санасында билер – билер. 1999 жылы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бірінші ғимаратының жанынан үш биге – Толя, Қазыбек және Әйтекеге ескерткіш орнатылған. Бірақ Қазақ хандығында билер билер емес, экономикалық төрелік етушілер болған.
– Қазақтың «би» сөзі «білеуші», яғни ханның басқарушысы деген сөздің аббревиатурасы. Қазақ хандығындағы билер туралы алғашқы деректер ел арасында Есім хан деген атпен белгілі Ис-Мұхаммед-ханның (1589-1628 жж. билік құрған) реформаларында айтылады, – дейді Талғат Жұмағанбетов. – Бірқатар күрделі міндеттерді шеше білді. Біріншіден, Ойрат қаупімен; екіншіден, ол хан Тұрсын (хан Хақназардың ұлы) бастаған ішкі оппозицияны талқандады; үшіншіден, Қазақ хандығының шекарасын Шаш оазисі мен Ферғана алқабына (қазіргі Өзбекстан) дейін кеңейтіп, кейбір кезеңдерде Тұрфан мен Қашқар (қазіргі ШҰАР) шекараларына дейін жетті.
Оның басты ішкі жаулары Төре-Шыңғыстар болды. Ол әрқашан олардың таққа шабуылдарын тойтару керек болды, сондықтан ол саяси жүйені реформалады. Бұл орыс тарихнамасында «Бийск революциясы» деп аталады.
Жікшілікке, таққа қол сұғушылыққа қарсы күрескен Есім хан Шыңғыстардың саяси құқықтарын шектеп, билердің, сондай-ақ бектердің – жоғары лауазымды тұлғалардың құқықтарын арттырды. Айтпақшы, қазақ мифологиясында бектердің ру билеушісі болып есептелуі шындыққа сәйкес келмейді. Иә, олар билеушілердің арасынан таңдалды, бірақ өздері емес. Қазақ ата-баба билеушілерін «ақсақал», ал жас болса «қарасақал» деп құрметтеп атаған. Орыс құжаттарында оларды «бригадир» деп атайды.
Есім хан мен оның ұлы Жәнібек ІІ (1628-1648) тұсында мемлекеттің бес мүшеден тұратын әкімшілік бөлінісі қалыптасты: үш жүз және екі облыс – округі бар Ташкент (1589 жылдан 1925 жылға дейін Қазақ хандығының құрамында). , Валериан реформасы болған кезде Куйбышев, Ташкент қазақ қаласы болып саналды) және 16 ғасырдың бірінші жартысында хан Тахир тұсындағы хандығының құрамына кірген қырғыз буруттардың территориясы. Олардың әрқайсысының үстіне хан биді, қазіргідей «облыс әкімі» етіп тағайындады.
Билер Қазақстандағы хан билігінің егемендігін Ресей империясы түпкілікті жойғаннан кейін ғана билер болды. 1869-70 жылдардағы император II Александрдың «Басқару туралы уақытша ереже...» Шыңғыситтерді тіптен әсем егемендіктен айырды. Ал түрлі дәрежедегі көптеген билерге «адат» – дәстүрлі қазақ құқығы негізінде ғана сот тәжірибесімен айналысуға рұқсат етілді.
Шамамен үш соққы
Енді атақты үш би – Толя, Қазыбек, Әйтек туралы. Соңғы жылдары олардың құрметіне ескерткіштер жаппай көшірілді. Олар Астанадан басқа Шымкент маңында, тіпті шағын аудан орталығы Қандыағашта (Ақтөбе облысы) пайда болды.
«Осы жерде біз тағы да сауатсыз адамдар бағынатын мифологияға тап болдық», - дейді Талғат Жұмағанбетов. – II Тәуекел хан тұсында Қазақ мемлекеті алты облыстан тұрды. Аталған беске қоса, 17 ғасырдың екінші жартысында қарақалпақтар Қазақ хандығына өз еркімен кіріп, билер кеңесі алты адамнан тұратындықтан, ол «Алты Алаш» деп аталды. Оған белгілі үш би – Төле, Қазыбек, Әйтекеден басқа қырғыздың Қоқым би Қарашорұлы, қарақалпақтардан – Қият руынан Сасық би мен Мұхаммед би және Қатаған руының қалдықтары, яғни Ташкенттен. Аға би Төле би емес еді. Ол кезде олар тектілікке қарайтын. Дәстүр бойынша Жошы ұлысынан шыққан «Алтын рулар» екі ру – қият және қоңырат болған. Қарақалпақ Сасық би қоңырат руынан шыққандықтан Қазақ хандығының билер кеңесінің төрағасы болып тағайындалады.
Екінші қазақ-жоңғар соғысы (1723-1730) кезінде қазақтардың бір бөлігі қарақалпақ жерінен пана тапты. Міне, сол жерде Петербургке екі түкке тұрғысыз елшілікті көмек сұрап жібергенімен белгілі қазақ-қарақалпақ құрылтайы өтті – екі жолы да бас тартылды.
Аға жүз туралы миф
Маңызды тарихи факт, бұл құрылтайларда қырғыздар да, Аға жүз өкілдері де болған жоқ.
«Осы жерде біз қазақ қоғамының орыс бөлігінен шыққан тағы бір мифке келіп тірелеміз», - деп жалғастырады Талғат Жұмағанбетов. – Олар қазақ халқының әкесінің атын (үлкендігі бойынша) дәстүрлерін біледі, сондықтан тарихи мәліметтерге тоқталмай, Қазақстанда бәрін Аға жүз шешеді деп шешті. Бірақ бұл біздің қоғамдағы белгілі бір топтардың қазақтың бір бөлігін екінші бөлігіне қарсы айдап салу әрекетінен басқа ештеңе емес. Әрекет дерлік сәтті болды. 1990 жылдардың аяғында президент Назарбаев тіпті министрлерінің қай жүзден келгенін анықтауға мәжбүр болды. Әртүрлі болып шықты.
Сол кезеңде түрлі пікірталастар болды. Тіпті, «Кіші жүз бен Орта жүз қазақтары Ресейдің ықпалында болғандықтан, оларға билік жүргізуге болмайды» деген пәлістік пікір де болды. Осы пікірталасқа басқа қатысушылар да осындай ойларды білдірді. Мұндай ойлар өз тарихын жақсы білмейтін адамдарда ғана пайда болуы мүмкін. Қазақ тарихы мен бурут қырғыздарымен тығыз байланысты Аға жүз тарихының арасында кереғарлық бар.
Қазақ хандығының осы екі әкімшілік аймағының тарихы 15-18 ғасырлардағы көптеген соғыстармен байланысты болды – әуелі ойраттармен, кейінірек (1630 жылдан кейін) жоңғарлармен. Бұл соғыстарды талдау әрбір сәтсіз шайқастан кейін Аға жүз бен қырғыздардың ойраттың, кейін Жоңғар мемлекетінің құрамында болғанын көрсетеді. Объективті себептермен Қазақ хандығының құрылуына аға жүз ең аз қатысқан.
Фактілерді бөліп көрейік. XV ғасырдың соңы мен бүкіл XVI ғасыр Қазақ хандығының территориясының айқындалып, қалыптасу кезеңі болып табылады. Тек Ис-Мұхаммед (Есім) хан тұсында, яғни 17 ғасырдың басында Қазақ хандығы қазіргі заманға жақын формаға ие болды.
1616 жылы Аға жүз бен қырғыз ойрат мемлекетіне тәуелді болды. 1625-30 жылдары ыдырап, Аға жүз бен қырғыздар азат болып, хандыққа қайта оралды. Осы арада Батыс Моңғолия, Алтай, Шығыс Түркістан жерінде жоңғар мемлекеті тез құрылып, 1635-40 жылдары бірінші қазақ-жоңғар соғысы басталып кетті. Қазақ әскерін ІІ хан Жәнібек пен оның інісі Жәңгір сұлтан басқарды. Хунтайша Эрдэнэ-батурдың шайқасында қазақтар жеңілді. Жәңгір (болашақ хан) тұтқынға түседі. Аға жүз бен қырғыз қайтадан батыс моңғолдардың қол астына өтті. Тек 1640 жылы бейбіт келіссөздерден кейін Жәңгір сұлтан тұтқыннан босатылып, Аға жүз бен қырғыздар қайтадан хандық қойнына оралды. Алайда бейбітшілік ұзаққа созылмады. 1643-47 жж - жаңа соғыс. Орбұлақ шайқасында алғашында қазақтар мен қырғыздар жоңғарларды талқандаса, 1646 жылға қарай олардан жеңіліп қалды. Хан Жәнібектің інісі Сардар отбасымен тұтқынға алынып, Кіші жүз Қазақ хандығының құрамында қалды.
1648 жылы Жәнібек хан қайтыс болғаннан кейін жаңа хан болып Жәңгір болды. 1652 жылы Хунтайшы Батур қазақтармен үшінші соғысты бастады. Тянь-Шань қырғыздары мен Аға жүз қазақтары жеңіліп, жоңғарлардың бодандығын қабылдады. Бұл шайқаста хан Жәңгір қаза тапты. Аға жүз бен қырғыздар Қазақ хандығына Хунтайшы Галдан-Бошоқту (1671-1697) тұсында ғана оралды: қазақтарға қарсы төртінші соғыс нәтиже бермей, өзін-өзі өлтірді.
1716 жылы жоңғарлар Ресей империясымен одақтаса отырып, Жоңғарияға қарсы соғысқа дайындалып жатқан қазақтарға алдын ала соққы берді. 1718-19 жылдары хан Қайып Аға жүз бен қырғыздардан тағы да айырылды. Сондықтан олар 1723-30 жылдардағы жоңғарларға қарсы алтыншы соғысқа қатысқан жоқ. Оның үстіне қазақтардың, моғолдардың, қырғыздардың әскери бөлімдерін жоңғарлар «Үлкен хан» Әбілқайырдың қазақтарына қарсы тартты. Жоңғарлардың вассалы Төле биді Ташкент әкімі етіп тағайындайды. 1730 жылы қазақтар мен жоңғарлар арасындағы бітімге қол қойылғаннан кейін Аға жүз тағы да Қазақ хандығына оралды.
Алайда, XVIII ғасырдың 70-80-жылдарының өзінде-ақ Аға жүз бен қырғыздар бірте-бірте Қоқан әмірлігінің құрамына кіріп, 1871 жылға дейін – Қоқан жеңілгеннен кейін Ресей империясының құрамына енгенше сонда қалды. Сонымен, Қазақ хандығы, Аға жүз тарихының жартысынан астамы қазақ мемлекеттілігінен тыс болды. Қазақ мемлекеттілігі – Орта және Кіші жүздер аумағында өмір сүрген халықтың тарихы.
– Осы фактілер арқылы мен тағы бір мифті жоққа шығарғым келеді – жоңғарлар қазақтарға қарсы геноцид ұйымдастырмақ болған, оны қазақ тарихының «қара ханзадасы» – бір кездері бірінші дәрігерге қарсы науқанды басқарған Тілеуқажы Шойынбаев жасаған. 25 жылдық қуғынмен аяқталған тарих ғылымдарының докторы Ермұхан Бекмаханов, - деп түйіндейді Талғат Жұмағанбетов. – Аға жүз қазақтары жоңғарлардың қанатының астында өте жақсы өмір сүрді, оларды мүлдем қырып салғысы келмеді. Бүгінде ұлттық тарихтың негізгі концепцияларын қайта қарастыратын кез келді.