Ғылыми-зерттеу институтының жұмысына барша түркологтар мен моңғолшыларды шақырамыз. «Қазақ түркологиясы және моңғолтану» институтының журналына (жылына 2 рет шығады) жоғарыда аталған тақырыптар бойынша ғылыми мақалалар, жазбалар күтеміз. Басылым тегін: қағаз және электронды форматта. Электрондық адрес: qtmgzi@gmail.com
«Қазақ түркологиясы және моңғолтану» ғылыми журналына тіркелу шарттары – файлды жүктеп алу

Тақырып 3.

Құмақ өзенінің жағасында.

Ұлы ғалымның 80 жылдық мерейтойына

​

​

 

​

   

  Қазақ мемлекеттілігі туралы көп айтып та, жазып та жүрміз. «Мемлекеттілік» сияқты категорияның қырлары, нюанстары, қырлары көп. Қазіргі қазақ қоғамында мемлекеттік ұйымның бар екеніне ешкім күмән келтірмейді. Бірақ «мемлекеттілікке» «бастапқы», «тамыр», «тарихқа дейінгі» сияқты ұғымдар кіреді. «Бекмаханов синдромының» кесірінен Қазақстан тарих ғылымы қазақ қоғамы алдында үлкен қарызға батты.

Бұл қарызды жабуға бірінші болып нақты қадамдар жасаған Болат Ешмұхамбетұлы Көмеков болды. Сирек, оның кандидаттық диссертациясына арналған монографиясы шығыстану мен КСРО-ның бүкіл тарих ғылымына күшті әсер етеді. Ортағасырлық «Кимектер» этносының толық ғылыми тұжырымы үлкен жаңалықтың бір бөлігі болды. Болат Ешмұхамбетұлы Ішкі және Орталық Азияның ортағасырлық этникалық топтары арасында мемлекеттік институттарды зерттеудің бірегей әдістемесін жасады. Оның көшпелі қоғамдардағы әкімшілік-территориялық бөліністердің мәнін түсінудегі көзқарастары ортағасырлық түркі тілдес қоғамдардағы мемлекеттілік пен құқықты зерттеуге тұғыр туғызды.

 Б.Е.Көмеков еңбектерінде кимектер мен құман-қыпшақтар сияқты ортағасырлық этникалық топтарды зерттеу кең ғылыми артта қалды (генезис мәселелері), сонымен қатар толыққанды әдіснамалық көзқарасқа ие болды. осы этностардың мемлекеттілігін зерттеу. Оның жазбаларында көктүрік саяси дәстүрлерінің кимекке, одан кейін құман-қыпшақ, Алтын Орда және қазақ дәстүрлеріне бірқалыпты ауысуын байқауға болады. Ол қазақ тарих ғылымында белсенді жұмыс істеп жатқан тұтас бір бағытты құрды, сонымен қатар мемлекеттілік пен құқықтың ортағасырлық нысандарын зерттеушілер мектебін тәрбиеледі.

  Тарихтағы заңдылықтарды мойындай отырып, Болат Ешмұхамбетұлы оқыс оқиғалардың тарихтағы да, адам тағдырындағы рөлі туралы да сан рет айтып өтті. Болат Ешмұхамбетұлының өмір жолы – үлгіге айналған кездейсоқ оқиғалардың көптігі. «Жағалбайлы» руынан шыққан «Қыз Жібек» дастанындағы аты аңызға айналған Төлегеннің ұрпағы. Ата-бабасының ауылы 19 ғасырдың ортасында Махамбет Өтемісұлы мен Исатай Тайманұлы көтерілісіне қатысқан соң Жайық жағасынан басқа өзен – Сарысудың жағасына қоныс аударуға мәжбүр болды. Арғы атасы Оразби өткен ғасырда Шымкент қаласында мешіт салдырған білімді, зерделі, өз заманының тарихындағы белгілі тұлға. Жергілікті медреселерде дәріс оқыды, руханияттың, парасаттың, адамгершіліктің үлгісі болды, жас шәкірттерге қамқор болды.

 30-да 20 ғасырда большевиктік репрессияның күшеюіне байланысты Шымкенттегі дінтанушы отбасының өмірі қауіпті болды. Атасының достары – Көмектің көмегімен отбасы алаяқтардан алшақ, Жамбыл (қазіргі Тараз) қаласына көшіп келеді. Болат Ешмұхамбетұлы осы қалада дүниеге келген, мектепті 1957 жылы бітіріп, Ташкентке инженер-механик мамандығы бойынша оқуға түседі. Алайда, оқыс оқиға оны Орта Азия мемлекеттік университетінің Шығыс факультетіне алып барады да, тағдыры осы екенін түсінді. Ал бұл факультетке бірден студент болып қабылданбағанына қарамастан, жүрегімен таңдаған мамандығын сақтап, ешқашан өкінген емес. Оқуды бітіргеннен кейін КСРО Ғылым академиясы жүйесінде, Алматы, Мәскеу, Ленинград қалаларындағы ғылыми мекемелерде сұранысқа ие болды. Бүкіл Араб Шығысында болды, Мысырдағы Асуан су электр кешенін салуда КСРО-ға аудармашы болып жұмыс істеді.

Болат Ешмұхамбетұлының негізгі ғылыми қызметі КСРО Шығыстану институтының Ленинград филиалында көрнекті түркітанушы – Сергей Григорьевич Кляшторныйдың ғылыми жетекшілігімен басталды. Әлемге әйгілі бұл ғылыми мекеменің ғылыми мектебі Қазақстанға әлемдік беделі бар шығыстанушы ғалым Б.Е.Көмековті сыйлады. Дәл осы Болат Ешмұхамбетұлының байланыстары мен ғылыми қызметінің арқасында ғалымдарымыз Венгрия, Болгария, Түркия, АҚШ және басқа да елдердің түркітанушыларымен тікелей танысып үлгерді.

  Мен тағы бір оқыс оқиға туралы айтқым келеді. Осыдан біраз жыл бұрын Алматыда КазГЮУ-да докторантурада жүргенде Болат Ешмұхамбетұлының аузынан ауыл туған жерлерін біржолата тастап кеткенде, Болат Ешмұхамбетұлының арғы атасы кенжесінің атын атады деген әңгімені естідім.

жағасында «Жағалбайлы» руының жайлауы болған өзен атымен жақында туған ұл. Бұған туған жерлерін ұрпақтары арасында сақтау ниеті мен елге оралу үміті себеп болды. Бұл өзеннің аты «Құмақ». Алайда, жүз жылдан астам ұзақ уақыт ішінде бұл оқиғаның егжей-тегжейлері аздап ұмытылды, әсіресе Қазақстанның қазіргі карталарында мұндай өзен жоқ. Болат Ешмұхамбетұлының өзі фамилиясына айналған атасының есімі «көмек» сөзінен шыққан деп есептеген, т.а. «көмектеседі», бірақ оқтын-оқтын арғы аталарының жерін табуға талпыныс жасады.

70-жылдары 20 ғасыр Болат Ешмұхамбетұлы мен белгілі шығыстанушы академик А.Н.Кононов арасында әңгіме өрбіді. Сол кездегі өзекті ғылыми мәселелермен қатар, Андрей Николаевич Болат Ешмұхамбетұлының назарын оның фамилиясының зерттеу нысанына байланысты екендігіне аударды. Айтылған ой Болат Ешмұхамбетұлының есінде қалды.

  Іс іздеуге көмектесті. 90-жылдардың аяғынан 20 ғасыр Халқымыз тарихының ұмыт болған беттерімен айналысатын көптеген тарихи-мәдени қоғамдық ұйымдар пайда бола бастады. Тарихта даңқты батырлардың, сұлтандардың, билердің, болыстардың, т.б есімдері қалпына келтірілді. Сондай ұйымдардың бірі – Қостанай және Ақтөбе облыстарының қоғам тарихшыларының басын біріктіріп, 2012 жылы Б.Құлтаев басқарған «Тобыл-Жайық» өңір тарихына қатысты бірқатар мәселелерді шешуге көмек сұрап, Болат Ешмұхамбетұлына хабарласқан болатын. батыр Жанқасқа Таймасұлы мазарының ашылуына. Алайда, сол жылы Болат Ешмұхамбетұлы жұмысы өте көп болғандықтан, олардың шарасына келе алмай, өз атынан және бүкіл ғылыми қауым атынан қатысуымды өтінді. Осы жылдан бастап осы қоғамның түрлі іс-шараларына жиі қатысып, өлкеміздің тарихына қатысты көптеген тың, қызықты нәрселерді аштым.

  2016 жылы Жоңғарға қарсы соғысқа қатысқан екі басшы мен Тотай мен Естекбай батырлардың бейітіне далалық экспедиция дайындап жатқанбыз. Екі бейіт те Орынбор облысының Новоор ауданы аумағында болған. Біз Ақтөбе қаласындағы этнографиялық информаторларымыздың, Орск қаласының қазақ қоғамының материалдарын, алдағы экспедиция аймағының картасын зерттедік. Екі батырдың да ауылдары өзеннің жағасында орналасқан болып шықты, оны жергілікті тұрғындар да қосады. Қазақтар оны «Кумачка» деп атаған. Біз бұл өзенді картадан таптық, онда ол «Құмақ» деген дұрыс атаумен көрсетілген.

  Экспедиция тек 2017 жылы шықты. Біз қазақтың ежелгі қорымдарын зерттеп, Новоор ауданының жартысын аралап, бағдарлама аясында Құмақ өзенінің жағасына жеттік. Ол кездері біз көрген ең көркем жерлердің бірі болатын.

  Ежелгі қазақ зиратының қасында Құмақ өзені асқақ ағып, маңайында жартас төбелер көтеріліп, жаздың ортасына қарамастан белге дейін өртенбеген дала шөбі. Құмақ өзендерінің жағасында көптеген ескі қазақ қорымдары бар, олар мұқият зерделенгенде көптеген қызықты мәліметтерді қамтиды.

  Осы өзеннің жағасына ортағасырлық түркі халқының «Кимектердің» жайлауы жеткен. Олар бұл жердің сұлулығына тәнті болғаны сонша, олар қазақтар мен башқұрттардың туысқан жіктеріне бөлініп, этноним түрінде осында қалды. Кіші жүз руына жататын қазақтар күні бүгінге дейін мұнда тұрады.

   2018 жылы Болат Ешмұхамбетұлы Ақтөбеге келді Хромтау қаласында облыс әкімдігі мен бірқатар қоғамдық ұйымдар ғасырлар тоғысындағы көрнекті қоғам қайраткері Д.Беркімбаевтың мерейтойын атап өтті. Болат Ешмұхамбетұлы өзінің қарбалас жұмысында өзен жағасына саяхат жасауға екі күн уақыт бөлді. Құмақ.

Шекарадан өткеннен кейін бізді Орск қаласындағы қазақ қоғамының белсенділері күтіп алып, қонақжайлылықтың барлық дәстүрін көрсетіп, құрбандық малын дайындады. Орск қаласында естелік түскі ас әзірлемес бұрын, Қарағанды ауылының ауданындағы Құмақ өзеніне бару туралы шешім қабылданды.

Ежелгі қазақ қорымына күн батқанда жеттік. Қазақы салт-дәстүрдегі өте ұстамды Болат Ешмұхамбетұлы ауданның көркіне қатты тәнті болды. Ата-бабасының бейіттерінің арасында жүріп, қазақтың ескі араб әліпбиімен жазылған эпитафтарды оқыды. Әр стеланың етегінде «Жағалбайлы» тектес таңбасы қашалған. Бәлкім, осындай сәтте ғана арғы атасын білетін, атасының үлкен ағаларымен ойнағандардың көлеңкесінде болып, халқымыздың заманы мен тарихын өткір, іштей сезінуге болатын шығар.

   Қараңғы түсті. Орскіде бізді қуанған туыстар күтіп тұрды. Олар аруақтардың құрметіне пісірілген. Содан кейін олар бізді шекараға дейін шығарып салды. Біз түнге қарай жолға шықтық. Келесі күні таңертең Хромтау қаласында Дербісала Беркімбаевты еске алуға арналған шаралар басталды. Көрнекті қоғам қайраткерінің ескерткішін ашу құрметі Болат Ешмұхамбетұлына жүктелді, ғылыми конференцияның пленарлық отырысында басты баяндамашы болды.

    Әуежайда қоштасып, Құмақ өзенінің жағасына тағы баруға келістік...