Жаңа «Ежелгі дәуірден бүгінге дейінгі Қазақстан тарихы» әрқайсысы жеке дәуірге арналған жеті томнан тұрады. 6-13 ғасырлар аралығында Қазақстан мен Орталық Азия территориясында орналасқан 12 мемлекет туралы әңгімелейтін бірінші томды археологтар, екінші томды ортағасырлық тарихшылар (орта ғасырлардағы мамандар) жасауда. Үшіншісі – Алтын Орданың тарихы туралы – Қазақстанда жақында пайда болған Жучитану институты айналысуда. Төртінші том Қазақ хандығына, бесінші том отаршылдыққа, алтыншы том кеңестік дәуірге және жетінші том 1991 жылдан бергі тәуелсіздікке арналған.

Жобаны әзірлеуге халықаралық авторлар тобы тартылды. Ендеше, екінші, ең күрделі томда, хатшысы академик-шығыстанушы Болат Көмеков, қазақ, түрік, өзбек, орыс тарихшыларымен бірге жұмыс істеп жатыр. Барлық материалдарды жинақтаумен «Көк түріктердің 100 беті» бөлімінің авторы Талғат Жұмағанбетов айналысады.

Қазақстан тарихы бойынша жаңа ресми академиялық басылымның қажеттілігін негіздей отырып, 1996-199 жылдары жазылған алдыңғы басылымның мүлдем ескіргенін айтты.

– Академик Көмеков екеуміз 5-сыныпқа арналған «Ежелгі Қазақстан» мектеп оқулығының авторымыз, – дейді ғалым. – Оқулықтағы кейбір деректер осы дереккөзбен неге сәйкес келмейді деген сұрақ бізден жиі қойылады. Ал 1996 жылғы басылым ескіргендіктен, тарих ғылымы алға шықты. Жаңа «Қазақстан тарихында» заманауи концепциялар мен зерттеулерді түсіруге талпыныс жасалды.

Жеті томдық басылым қалың оқырман қауымға арналған. Талғат Жұмағанбетовтың айтуынша, осы уақытқа дейін қазақстандық және шетелдік ғалымдар әзірлеген дүниелердің барлығы халық өз тарихын оңай шарлауы үшін баяндау-академиялық стильде берілген. Және бұл тарихи зерттеулермен айналысатын студенттерге, магистранттар мен докторанттарға пайдалы болары сөзсіз. Бұл оларға қай бағытқа бару керектігін анықтауға, қандай тұжырымдамалар ресми және қайсысы емес екенін білуге көмектеседі.

Ғалым Мәдениет және спорт министрлігі ресми мемлекеттік басылымның тапсырыс берушісі, ал екінші томның кураторы плюс бұл Халықаралық Түркі академиясы екенін еске салды.

«Баспаның өзектілігі арта түсті, өйткені қазір БАҚ-та Қазақстан мен Орталық Азиядағы мемлекеттіліктің пайда болуына қатысты жалған ақпарат көп», - деп есептейді Талғат Жұмағанбетов. «Көбінесе олар бұл процестің ежелгі және ортағасырлық тамырларын жоққа шығаруға тырысады. Академиялық жеті томдық кітаптың міндеті – мемлекеттігіміздің бастауын дәлелді, деректі түрде дәлелдеу, көрсету. Оны жазуға ресейлік зерттеушілер де атсалысатыны өте айқын.

Ғалым қазақ мемлекеттілігінің бастауы сонау біздің дәуіріміздің 5-6 ғасырларында өзін жария еткен түрік сияқты ортағасырлық этнос қалыптастырған саяси дәстүрлерге негізделгенін айтты.

«Ресми түрде бұл мемлекет 551-ден 745-ке дейін болған, ол барлық зерттеулерде, шетелдік және отандық зерттеулерде жазылған», - дейді ол. – Бұл мемлекеттің басым бөлігі Қазақстан аумағында болған. Бұл халықтың (көк-түріктерді зерттеушілер басқа түркі тілдес халықтармен шатастырмау үшін осылай атайды) шырша – мемлекет деген ерекше ұғымы болған және оны Будун – қоғам, халықтан бөліп алған. Сөйтіп, шырша ұғымын көктүріктерден алдық. Көне түркі тілінен аударғанда бәріміз көп естіген түркі але тек түркі мемлекетін білдіреді.

«Қазақстан тарихы ежелгі дәуірден бүгінге дейін» жеті томдық кітабының эскизінен дәйексөздер

«Әңгіме жазсаң, тек шындық»

«...Мен панегирик жазуды мақсат еткен жоқпын, бірақ Орталық Азия даласында даңқы шығып, биікке көтерілген қайраткерлердің әлдебіреуі ұнай ма, жоқ па дегенді ойламай, шындықты айтудан қорықпадым».

Бұл патша армиясының генерал-лейтенанты Михаил Терентьев (1837) жасаған үш томдық «Орталық Азияны жаулап алу тарихы карталармен және жоспарлармен» – революцияға дейінгі Қазақстан мен Орта Азияның іргелі тарихи-ғылыми зерттеуінен алынған үзінді. -1909).

Алғаш рет «Орталық Азияны жаулап алу тарихы» 1906 жылы Петербургте басылып, Кеңес Одағы кезінде оған тыйым салынды. Кітап қарсылық санатына жіберілді: Ресейдің отаршылдық саясаты қалай аталса да – патшалық, патшалық, поставтократтық – Кеңес дәуіріне дейін жалғасты.

Генерал Терентьев бұл саясатты жоққа шығаруды мақсат еткен жоқ, бірақ оның кредосын ұстанды - егер сіз тарихты жазсаңыз, онда тек шындық. Ол Ұлы Петр дәуірінен бастап Қазақстанға, Орта Азияға, Еділ бойына, Оңтүстік Сібірге, Шығыс Түркістанға патша әскерлерінің ілгерілеуінің, Ресейдің саяси ықпалының таралуының және отарлау саясатының жүргізілуінің кең панорамасын ашты. 20 ғасырдың басы.

Түпнұсқа және тиянақты жазылған бұл кітап сенімді дереккөздерге, үлкен мұрағаттық-тарихи материалдарға және зерттелетін тақырыпты терең білуге негізделгенімен құнды. Михаил Терентьев қатардағы әскери қызметкер ғана емес, сонымен қатар кәсіби тарихшы, шығыстанушы болған. Көптеген еуропалық тілдерді жетік меңгерген ол бірқатар түркі тілдерін, соның ішінде қазақ және өзбек тілдерін жетік білген.

Бұл кітаптан сіз патша самодержавиесінің отаршылдық саясатын анық көрсететін көптеген материалдарды таба аласыз. Қазақстан территориясының Орталық Азияны одан әрі жаулап алудың стратегиялық трамплиніне қалай айналғанын көрсете отырып, автор патша әскерлерінің жеңісті рапорттарын, жеңілістері мен сәтсіз жорықтарын сөз етеді. Бір жағынан қазақ дворяндарының Ресей бодандығын қабылдау туралы бастамасы, екінші жағынан ұлт-азаттық қозғалыстың кең панорамасы. Қазақстан мен Орта Азияның ғылыми тарихын жазған ресейлік шығыстанушы Василий Бартольд жазба дереккөздерге де, мұрағат материалдарына да сын көзбен қарап, әсіресе, зерттеу әдебиетіне сенбеген. Бірақ Михаил Терентьевтің «Орталық Азияны жаулап алу тарихына» келсек, автор замандасы және оқиғаның тікелей қатысушысы ретінде көптеген материалдар бергендіктен, академик бұл кітапқа жиі жүгінетін. Басқаша айтқанда, бұл материалдар түпнұсқа, яғни өз уақытына сәйкес келеді. «Орталық Азияны жаулау тарихының» бастапқы дереккөз ретінде құнды екендігі де сондықтан.

Сақтардан қазақтарға дейін

15 ғасырда, деректерге сүйенсек, аузынан созылып жатқан Ұлы Даланың – Дешті Қыпшақ жерінде Дунай downstream Сырдария and Lakes Балқаш, оның шығыс аймағында іргесі біздің дәуірден бірнеше ғасыр бұрын қаланған тұңғыш қазақ мемлекеті – Қазақ хандығы дүниеге келді.

​

​

​

​

​

​

​

​

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, шығыстанушы-арабтанушы Болат Көмеков дәл осылай емес, басқаша емес екенін алға тарта отырып, мұсылман ортасының араб, парсы, түркі деректеріне жүгінеді.

– Қазақ мемлекеті деген орынды айтатын болсақ, Қазақ хандығынан, яғни 15 ғасырдан бастау керек. Бірақ ол бір күнде пайда болған жоқ, оның бастауы ғасырлар қойнауына, сақтар қоғамына, яғни б.з.б. Лингвистикалық атрибуцияға келетін болсақ, кейбір зерттеушілер оларды (сақтарды) иран тілдес, сондай-ақ олардың туысқан скифтер болған деп есептесе, басқалары сақ қауымында прототүрік тілінде сөйлеген тайпалар өмір сүрген деп есептейді. Бірақ лингвистикалық негізде қандай дау туындаса да, сақтар тарих ғылымында қазақтың ежелгі арғы атасы болып саналады.

Бірақ ең бастысы, Қазақстан аумағындағы мемлекеттілік тарихы солардан басталады. Сақтар мемлекеті шамамен біздің эрамызға дейінгі 6-5 ғасырларда қалыптасты. Алматы маңынан табылған алтын жауынгер сол заманда өмір сүрген.

Археологтардың тұжырымдарына сүйене отырып, бұл ежелгі қоғамда мемлекеттіліктің ең маңызды атрибуттары болды: жоғарғы билік, мүліктік теңсіздік, әлеуметтік саралану және әкімшілік, экономикалық және дипломатиялық тәжірибенің қажеттіліктеріне қажетті жазу.

Алтын Орданың тағайындаушысы

Орыс тарихшысы Вадим Трепавлов моңғол-татар деп аталатын қамыты құлағаннан кейін қазақтар «көшпелі көрінісінде, күшті көршілері арасындағы айла-шарғысында Жучид мемлекетін сақтап қалған жалғыз халық болды» деген тұжырымның иесі.

​

​

 

 

 

 

 

 

«Моңғол-татар қамыты» дегенді қазаққа қолданбас едім», – деді. – Қазақтардың ата-бабалары (қыпшақтар және басқа да түркі халықтары) Алтын Орданың тұрғындары, демек, «моңғол-татарлардың» өзі «қамытты» жүзеге асырған. Дешті Қыпшақ халқы ірі дүниежүзілік империяның құрамына еніп, кейін оның мемлекеттік мұрасын сақтап қалды. Мен атап өтемін: дәл осы мұраның көшпелі далада өміршең болған элементтері. Дешті Қыпшақ мемлекеттері – Ноғай Ордасы мен 15 ғасырда өзбектер мен қазақтар құрған хандықтар империялық көшпелілердің өліп бара жатқан дәстүрінің сақшылары болды. Тарих осы мемлекеттердің ішіндегі ең берікі Қазақ хандығы болып шықты, сондықтан өз құрылымында ұлы Шыңғыс монархиясының сабақтастығын ұзақ уақыт бойы сақтады.

Мерей Сүгірбаева